Jonathan Moore

Analiza i interpretacja tezy Noama Chomskiego, że pewne intuicje gramatyczne mamy wrodzone

 

STRESZCZENIE

Celem niniejszego artykułu jest analiza i interpretacja sensu oraz znaczenia tezy znanego amerykańskiego filozofa i językoznawcy Noama Chomskiego, który jest jednym z najczęściej cytowanych naukowców na świecie. W 1988 roku Chomsky otrzymał Nagrodę Kioto – prestiżową japońską nagrodę przyznawaną osobom o znaczącym wkładzie w filozofię, naukę, sztukę i technologię w dziedzinie nauk podstawowych.

Na polu nowoczesnej lingwistyki Chomsky jest uważany za twórcę teorii gramatyki uniwersalnej – koncepcji zakładającej wrodzony biologiczny komponent zdolności językowej. Wspólnie z profesorem Morris Halle był współtwórcą teorii gramatyki generatywnej, znanej również jako gramatyka transformacyjno-generatywna, która ma na celu wyjaśnienie kompetencji mówiącego lub słuchającego w zakresie tworzenia i rozumienia zdań w danym języku.

Zanim przeanalizujemy powyższą tezę, konieczne jest szczegółowe wyjaśnienie pojęć gramatyki uniwersalnej i generatywnej.

 

WPROWADZENIE

Podstawowym założeniem gramatyki uniwersalnej jest istnienie wrodzonych ograniczeń dotyczących struktury możliwego języka ludzkiego. Gdy dzieci uczą się języka, otrzymując bodźce językowe, przyjmują zasady syntaktyczne zgodne z tym modelem. Zwolennicy tej teorii podkreślają argument ubóstwa bodźca oraz istnienie uniwersalnych cech naturalnych języków ludzkich.

Natomiast gramatyka generatywna zakłada, że każdy mówiący potrafi konstruować zdania, których dotąd nie zbudował, oraz rozumieć zdania, których dotąd nie słyszał. Innymi słowy, użytkownik danego języka jest zdolny do rozpoznania, czy dane zdanie należy do tego języka (jest poprawne), czy też nie (jest niepoprawne). Podstawą tej zdolności jest posiadanie skończonego zbioru reguł gramatycznych, które umożliwiają tworzenie syntagmatów i zdań ze znanych wyrazów.

Gramatyka generatywna jest zbiorem skończonych reguł, które opisują wszystkie możliwe ciągi słów, przypisując im strukturę, obejmującą szyk wewnętrzny i zewnętrzny, a także inne informacje potrzebne do zrozumienia i interpretacji produkowanych zdań.

 

RELACJA NADAWCA-ODBIORCA

W kontekście relacji nadawca-odbiorca, gramatyka generatywna jest neutralna. Teoria ta nie opisuje procesu kodowania przekazu przez nadawcę ani sposobu dekodowania przez odbiorcę. Nie jest zatem systemem wyjaśniającym, jak nadawca tworzy przekaz ani jak odbiorca go interpretuje.

 

OD ZDOLNOŚCI DO KOMPETENCJI

Zdaniem Chomskiego, należy rozróżnić kompetencję językową – czyli wewnętrzną, subiektywną zdolność rozpoznawania i stosowania reguł gramatycznych – od wykonania, czyli aktów mowy, czyli zewnętrznej, obserwowalnej realizacji języka. Kompetencja to wiedza wewnętrzna, natomiast wykonanie to rzeczywista produkcja zdań.

 

WAŻNA RÓŻNICA MIĘDZY KOMPETENCJĄ A ICH REALIZACJĄ

Chomsky podkreśla, że gramatyka generatywna wyjaśnia tylko kompetencję, a nie jej realizację. Oznacza to, iż zdolność do rozpoznawania i stosowania reguł gramatycznych jest wrodzona, natomiast realizacja tej zdolności rozwija się w praktyce.

 

OBIE TEORIE WSKAZUJĄ W JEDNYM KIERUNKU

Zarówno gramatyka uniwersalna, jak i generatywna, wskazują na to, że człowiek posiada wrodzone pojęcie o strukturze języka. Różnica polega na tym, że gramatyka generatywna akcentuje wrodzoną zdolność do realizacji komunikacji, podczas gdy gramatyka uniwersalna podkreśla wrodzone ograniczenia tej zdolności.

 

GŁUCHONIEMOTA NIE WYKLUCZA UŻYWANIA GRAMATYKI

Stwierdzenie Chomskiego, że pewne intuicje gramatyczne mamy wrodzone, sugeruje, iż wszyscy rodzą się z podstawową zdolnością do mówienia i rozumienia w danym języku, a ta zdolność zwykle rozwija się od pierwszych prób komunikacji. Niektórzy obserwatorzy twierdzą jednak, że może to nie dotyczyć osób głuchoniemych czy niemych. Jednakże głuchoniemi od dawna posługują się językiem migowym, który opiera się na własnym systemie gramatycznym, co dowodzi istnienia wrodzonych intuicji językowych także u nich.

 

TEORIA SYMBOLU CASSIRERA INSPIRACJĄ CHOMSKIEGO?

Istnieje możliwość, że teoria gramatyki generatywnej Chomskiego i Halle'a była inspirowana koncepcjami filozofa Ernsta Cassirera, twórcy teorii symbolu. W filozofii Cassirera kultura to świat form symbolicznych, a poznanie jest symbolicznym przyswajaniem zjawisk przez ludzki umysł. Jego praca Filozofia form symbolicznych opisuje zastosowanie systemów symbolicznych w różnych dziedzinach kultury, w tym w języku. Twierdzenie Cassirera, że nauka języka polega na symbolicznym przyswajaniu zjawisk, sugeruje, iż ludzki umysł jest od urodzenia zdolny do pełnienia tej funkcji.

 

OSOBISTE DOŚWIADCZENIE

Jako lingwista pracujący od wielu lat jako lektor języka angielskiego i niemieckiego, mogę również stwierdzić, że w dużym stopniu rozumiem sens teorii i stwierdzeń Chomskiego i Cassirera. Nawet zanim zacząłem uczyć się mojego pierwszego języka obcego (niemieckiego), postrzegałem gramatykę jako zbiór reguł, od których zależy poprawność wypowiedzi w języku docelowym. Dodatkowo, na zajęciach ze słuchaczami na różnych poziomach zaawansowania odnoszę wrażenie, że od dzieciństwa mają oni to samo podstawowe pojęcie o gramatyce.

Jednocześnie nie da się zaprzeczyć, że zdolność do zrozumienia powyższego pojęcia gramatyki nie gwarantuje w pełni kompetencji lingwistycznych. Wprost przeciwnie. Na lekcjach języków obcych w szkole podstawowej i liceum, a nawet na wykładach uniwersyteckich, przywiązuje się za dużo uwagi do poprawności gramatycznej kosztem praktyki mówienia. Wskutek tego wielu słuchaczy teoretycznie zna reguły gramatyczne, ale nie potrafi skutecznie się porozumiewać. W moim przekonaniu jest to również zgodne z teoriami Chomskiego i Cassirera.


PODSUMOWANIE

Podsumowując, istnieje prawdopodobieństwo, że człowiek rodzi się z wrodzonym, intuicyjnym pojęciem o zasadach gramatycznych własnego języka. Według Chomskiego, te wrodzone intuicje nie dotyczą samej realizacji kompetencji językowej, lecz podstawowej zdolności do rozpoznawania poprawności zdań w danym języku. Wyraża on to w ramach swoich teorii – gramatyki uniwersalnej i gramatyki generatywnej.

Dodatkowo, system form symbolicznych Ernsta Cassirera wywarł istotny wpływ na teorie Chomskiego, potwierdzając jego poglądy na temat języka i gramatyki. Twierdzenie, że poznanie różnych aspektów kultury, w tym języka, jest symbolicznym przyswajaniem zjawisk przez umysł, sugeruje, iż ludzki umysł posiada wrodzone zdolności do rozumienia i tworzenia poprawnych odpowiedzi w danym języku.

 

Wołomin, 2025

 

copyright Jonathan Moore